Điều 9 Hiến pháp Nhật Bản

Điều 9 của Hiến pháp Nhật Bản, thường được gọi là “Hiến pháp Hòa bình” (平和憲法, Heiwa Kenpō), là một trong những điều khoản pháp lý độc đáo và gây tranh cãi nhất trong luật hiến pháp hiện đại. Được ban hành vào năm 1947 dưới sự giám sát của Lực lượng Đồng minh chiếm đóng (chủ yếu là Hoa Kỳ), Điều 9 mang một tinh thần rõ rệt: sự từ bỏ chiến tranh vĩnh viễn.

Tuy nhiên, trong suốt hơn 75 năm tồn tại, Điều 9 đã trở thành tâm điểm của một cuộc tranh luận pháp lý và chính trị nội bộ gay gắt tại Nhật Bản. Một bên là những người bảo vệ di sản hòa bình, và bên còn lại là những người tìm cách “bình thường hóa” Nhật Bản thành một quốc gia có đầy đủ quyền tự vệ như các nước khác.

Sự xuất hiện của một chính quyền mới, đặc biệt là với việc bà Takaichi Sanae—một nhân vật có lập trường rõ ràng về việc sửa đổi hiến pháp—lên nắm quyền Thủ tướng, đã đẩy cuộc tranh luận này từ lý thuyết sang một khả năng thực tế cận kề. Bài viết này sẽ phân tích bản chất pháp lý của Điều 9 và những động lực mới đang định hình lại tương lai của nó.

1. Bản chất pháp lý của Điều 9: Một sự “tự trói buộc”

Để hiểu được cuộc tranh luận, chúng ta phải bắt đầu với văn bản gốc. Điều 9 bao gồm hai khoản:

• Khoản 1: “Nhân dân Nhật Bản thành tâm mong muốn một nền hòa bình quốc tế dựa trên chính nghĩa và trật tự, vĩnh viễn từ bỏ chiến tranh với tư cách là một quyền chủ quyền của quốc gia, cũng như từ bỏ sự đe dọa hoặc sử dụng vũ lực như một phương tiện giải quyết tranh chấp quốc tế.”
• Khoản 2: “Để đạt được mục đích của khoản trước, các lực lượng lục quân, hải quân, và không quân, cũng như các tiềm lực chiến tranh khác, sẽ không bao giờ được duy trì. Quyền tham chiến của nhà nước sẽ không được công nhận.”

Về mặt pháp lý thuần túy, ngôn ngữ này mang tính tuyệt đối. Khoản 1 từ bỏ “chiến tranh”. Khoản 2 đi xa hơn, cấm “tiềm lực chiến tranh” và “quyền tham chiến”.

Nếu đọc một cách chiết tự, điều này có nghĩa là Nhật Bản không được phép có bất kỳ lực lượng quân sự nào, dưới bất kỳ hình thức nào.

2. Sự “Diễn giải”: Lằn ranh giữa Tự vệ và Vi hiến

Thực tế lại hoàn toàn khác. Nhật Bản hiện duy trì Lực lượng Phòng vệ (自衛隊, Jieitai - JSDF), một trong những lực lượng quân sự được trang bị tốt nhất và hiện đại nhất trên thế giới.

Vậy, làm thế nào một quốc gia bị cấm “tiềm lực chiến tranh” lại có thể duy trì một lực lượng như vậy?

Câu trả lời nằm ở thuật ngữ “diễn giải hiến pháp”. Các chính phủ liên tiếp của Đảng Dân chủ Tự do (LDP) đã lập luận rằng:

• Điều 9 từ bỏ chiến tranh xâm lược, nhưng không từ bỏ quyền tự vệ vốn có của mọi quốc gia.
• Do đó, Lực lượng Phòng vệ (JSDF) không phải là “tiềm lực chiến tranh” bị cấm ở Khoản 2, mà là “lực lượng tối thiểu cần thiết để tự vệ”.

Nói cách khác, về mặt pháp lý, JSDF tồn tại trong một “vùng xám” hiến pháp. Họ không phải là quân đội theo hiến pháp, nhưng hoạt động như một quân đội trên thực tế. Sự mâu thuẫn này là gốc rễ của mọi vấn đề.

Năm 2014, chính quyền của Thủ tướng Abe Shinzo đã thực hiện một bước “tái diễn giải” gây chấn động, cho phép Nhật Bản thực thi “quyền phòng vệ tập thể” có giới hạn. Về cơ bản, điều này cho phép JSDF bảo vệ một đồng minh (chủ yếu là Hoa Kỳ) ngay cả khi Nhật Bản không bị tấn công trực tiếp. Nhiều học giả pháp lý Nhật Bản coi đây là hành động vi hiến, nhưng nó đã trở thành luật.

3. Bước ngoặt Takaichi: Từ “Diễn giải” đến “Sửa đổi”

Sự trỗi dậy của Thủ tướng Takaichi Sanae đại diện cho một sự thay đổi cơ bản trong lập trường. Bà và những người ủng hộ bà thuộc phái bảo thủ cho rằng:

1. Tình trạng pháp lý không ổn định: Việc JSDF tồn tại dựa trên “diễn giải” là không lành mạnh về mặt pháp lý. Những người lính của JSDF đang mạo hiểm mạng sống của họ cho một lực lượng mà Hiến pháp không chính thức công nhận.
2. Hiến pháp “bị áp đặt”: Họ cho rằng Hiến pháp 1947 là một văn bản “bị áp đặt” bởi lực lượng chiếm đóng Hoa Kỳ và không phản ánh ý chí tự chủ của người Nhật.
3. Thực tế địa chính trị: Môi trường an ninh xung quanh Nhật Bản đã thay đổi (sự trỗi dậy của Trung Quốc, mối đe dọa từ Triều Tiên). Hiến pháp hiện tại không cho phép Nhật Bản phản ứng đầy đủ.

Do đó, mục tiêu của chính quyền mới không phải là “tái diễn giải” thêm nữa, mà là sửa đổi hiến pháp .

Đề xuất cụ thể, được LDP phác thảo từ lâu, không phải là xóa bỏ Điều 9. Điều này là không khả thi về mặt chính trị. Thay vào đó, họ muốn thêm một Khoản 3 (hoặc Điều 9-2) vào Hiến pháp.

Dự thảo sửa đổi này (tùy thuộc vào phiên bản) thường sẽ:

• Duy trì Khoản 1 và 2 (để giữ tinh thần hòa bình).
• Thêm Khoản 3: Khẳng định rõ ràng sự tồn tại của Lực lượng Phòng vệ (JSDF) và quy định vai trò của họ là bảo vệ độc lập, hòa bình và an toàn của quốc gia.

Về mặt pháp lý, động thái này sẽ “hiển hóa” (explicitly recognize) JSDF, đưa họ ra khỏi vùng xám và chính thức công nhận họ trong văn bản hiến pháp. Đối với những người ủng hộ bà Takaichi, đây là một hành động “bình thường hóa” cần thiết.

4. Rào cản pháp lý và Tương lai (Điều 96)

Tuy nhiên, việc thay đổi Hiến pháp Nhật Bản là vô cùng khó khăn. Đây không phải là một quyết định mà Thủ tướng hay Quốc hội có thể tự mình thực hiện.

Quá trình sửa đổi được quy định tại Điều 96 của Hiến pháp, yêu cầu:

• Phải được sự chấp thuận của hai phần ba (2/3) số phiếu trong cả hai viện của Quốc hội (Hạ viện và Thượng viện).
• Sau đó, phải được phê chuẩn bởi đa số (50%+) trong một cuộc trưng cầu dân ý quốc gia.

Đây là rào cản cực kỳ cao. Mặc dù liên minh cầm quyền của LDP (và các đảng nhỏ hơn có cùng quan điểm) có thể đạt được 2/3 tại Quốc hội, nhưng “cuộc chiến” thực sự nằm ở cuộc trưng cầu dân ý.

Công chúng Nhật Bản vẫn chia rẽ sâu sắc. Nhiều người, đặc biệt là thế hệ lớn tuổi, vẫn gắn bó mật thiết với bản sắc hòa bình sau Thế chiến II và coi bất kỳ thay đổi nào đối với Điều 9 là bước đầu tiên nguy hiểm trở lại chủ nghĩa quân phiệt. Họ lo sợ rằng việc “hiển hóa” JSDF sẽ là một “dốc trơn trượt” dẫn đến việc Nhật Bản tham gia vào các cuộc chiến ở nước ngoài.

Kết luận

Cuộc tranh luận về Điều 9 không chỉ là về quân sự; đó là cuộc tranh luận về bản sắc dân tộc của Nhật Bản. Đó là sự giằng co giữa một lý tưởng hòa bình được sinh ra từ đống tro tàn của chiến tranh, và nhận thức về một thực tế an ninh thế kỷ 21 ngày càng nguy hiểm.

Với chính quyền của Thủ tướng Takaichi Sanae, Nhật Bản đang phải đối mặt với một lựa chọn pháp lý cơ bản: tiếp tục sống với một “bản diễn giải” hiến pháp đã được kéo căng đến giới hạn, hay cố gắng thay đổi chính văn bản hiến pháp thông qua một cuộc trưng cầu dân ý đầy rủi ro. Kết quả của cuộc tranh luận này sẽ định hình không chỉ tương lai của Nhật Bản, mà còn cả cấu trúc an ninh của toàn bộ khu vực.