Bài luận ngắn bạn sắp đọc, “Tôi, Cây Viết Chì” (1958) của Leonard E. Read, là một trong những tác phẩm ẩn dụ nổi tiếng và súc tích nhất trong lịch sử tư tưởng kinh tế.
Thoạt nhìn, đây chỉ là câu chuyện về một vật dụng văn phòng phẩm đơn giản. Nhưng về bản chất, đây là một bài học sâu sắc về các nguyên tắc cơ bản của kinh tế học thị trường tự do.
Tác phẩm này sử dụng một thiết bị kể chuyện độc đáo—để chính cây viết chì tự giải thích sự tồn tại của nó—nhằm minh họa một cách trực quan cho các khái niệm phức tạp:
- Trật tự Tự phát (Spontaneous Order): Bài luận đặt ra một câu hỏi trọng tâm: Liệu có một “nhà kế hoạch” hay một bộ óc trung ương nào điều phối hàng ngàn con người cần thiết để tạo ra một cây viết chì không? Câu trả lời là không. Nó cho thấy cách thị trường tự do tạo ra trật tự và sự hợp tác một cách tự nhiên mà không cần sự chỉ huy tập trung.
- Sức mạnh của “Bàn tay Vô hình” và Cơ chế Giá cả: Tác phẩm là một ví dụ kinh điển về “bàn tay vô hình” của Adam Smith. Nó mô tả cách hàng triệu cá nhân, mỗi người chỉ theo đuổi lợi ích riêng của mình (như đổi công việc lấy tiền để mua thứ họ muốn), lại vô tình hợp tác trong một chuỗi cung ứng toàn cầu phức tạp. Sự hợp tác này được dẫn dắt bởi thông tin từ tín hiệu giá cả trên thị trường.
- Phân công Lao động và Tri thức Phân tán: Không một cá nhân nào sở hữu toàn bộ tri thức để tạo ra cây viết chì. Tri thức đó bị phân tán—người đốn gỗ, nhà hóa học, thợ mỏ, người vận hành máy—mỗi người chỉ biết một phần rất nhỏ của quy trình. Bài luận nhấn mạnh rằng sức mạnh của thị trường nằm ở khả năng huy động và kết hợp nguồn tri thức phân tán này.
Khi đọc, hãy xem “cây viết chì” không chỉ là một vật thể, mà là một biểu tượng cho sự kỳ diệu của thị trường trong việc điều phối hoạt động của con người. Bài luận này, từng được nhà kinh tế học đoạt giải Nobel Milton Friedman sử dụng, sẽ cung cấp cho bạn một lăng kính mới để nhìn vào mọi sản phẩm và dịch vụ trong nền kinh tế hiện đại.
Tôi là một cây viết chì bằng gỗ bình thường – loại viết chì quen thuộc với tất cả những ai biết đọc, biết viết, từ con nít tới người lớn.
Viết lách chính là công việc của tôi, và cũng là niềm vui của riêng tôi; đó là tất cả những gì tôi làm.
Có thể bạn sẽ thắc mắc vì sao tôi lại viết nên một “gia phả”. Trước hết, vì câu chuyện của tôi thật sự thú vị. Kế đến, tôi là một điều bí ẩn – còn bí ẩn hơn cả cái cây, buổi hoàng hôn hay tia chớp. Vậy mà thật đáng buồn, những người sử dụng tôi lại xem tôi như điều hiển nhiên, như một vật vô tri không nguồn gốc. Chính thái độ coi thường đó đã đẩy tôi xuống hàng tầm thường. Nhưng đây là một sai lầm tai hại, và nếu con người cứ mãi giữ cách nhìn ấy, họ sẽ tự chuốc lấy nguy hiểm. Như một nhà hiền triết từng nói: “Chúng ta đang diệt vong không phải vì thiếu những điều kỳ diệu, mà vì không còn biết kinh ngạc trước những kỳ diệu ấy.”
Tôi – cây viết chì, dù vẻ ngoài đơn giản – vẫn xứng đáng để bạn phải ngạc nhiên và trầm trồ. Và tôi sẽ cố gắng chứng minh điều đó. Thật ra, nếu bạn có thể hiểu được tôi… không, chỉ cần bạn ý thức được cái điều kỳ diệu mà tôi tượng trưng, bạn sẽ góp phần cứu lấy quyền tự do mà loài người đang dần đánh mất. Tôi có một bài học sâu sắc để chia sẻ – và tôi có thể dạy bài học đó tốt hơn cả xe hơi, máy bay hay máy rửa chén, chính vì tôi trông quá đỗi đơn giản.
Đơn giản ư? Không hề. Không một ai trên thế gian này biết cách làm ra toàn bộ một cây viết chì. Nghe phi lý phải không? Nhất là khi mỗi năm nước Mỹ sản xuất tới hơn một tỷ rưỡi cây viết chì giống như tôi.
Bạn hãy cầm tôi lên và nhìn thử. Bạn thấy gì? Chỉ là ít gỗ, lớp sơn bóng, dòng chữ in, lõi chì, một miếng kim loại và cục gôm tẩy nhỏ. Cũng giống như bạn không thể lần ngược gia phả của mình một cách trọn vẹn, tôi cũng không thể kể hết toàn bộ tổ tiên của mình. Nhưng tôi sẽ kể đủ để bạn thấy nền tảng phía sau tôi lớn lao và phức tạp đến mức nào.
Gia phả của tôi bắt đầu đúng theo nghĩa đen nhất: từ một cái cây – cây tuyết tùng thân thẳng ở miền Bắc California và Oregon. Hãy tưởng tượng số lượng cưa, dây thừng, xe tải, máy móc và bao nhiêu dụng cụ khác cần thiết để đốn hạ, xử lý và chở những thân cây ấy ra bãi tàu lửa. Rồi bao nhiêu con người, bao nhiêu kỹ năng đã góp phần làm nên những công cụ ấy: khai thác quặng, luyện thép, rèn thành cưa, thành rìu, thành động cơ; trồng cây gai dầu để dệt thành dây thừng; các trại khai thác gỗ với bếp ăn, giường ngủ; người nấu bếp; người trồng ra từng hạt lúa, từng hạt cà phê. Chỉ riêng mỗi ly cà phê mà người tiều phu uống mỗi sáng thôi cũng đã có bàn tay của hàng ngàn con người!
Những khúc gỗ tuyết tùng ấy được chất lên tàu và chuyển tới một nhà máy ở San Leandro, California. Bạn có thể tưởng tượng bao nhiêu người đã góp phần tạo ra đường ray, đầu máy xe lửa, hệ thống liên lạc và mọi thứ liên quan đến ngành đường sắt? Tất cả họ cũng là tổ tiên của tôi.
Ở nhà máy, gỗ được cắt thành những thanh mỏng bằng chiều dài viết chì, chưa tới 0,25 inch. Chúng được sấy khô trong lò, rồi được nhuộm màu – giống như việc phụ nữ đánh phấn để gương mặt thêm tươi. Người ta thích tôi trông đẹp, chứ không phải nhợt nhạt. Các thanh gỗ lại được phủ sáp và sấy thêm lần nữa. Bạn thử nghĩ xem: bao nhiêu kỹ năng, bao nhiêu ngành nghề đã góp phần sản xuất ra màu nhuộm, chiếc lò sấy, nguồn điện, dây curoa, động cơ, ánh sáng và mọi thứ trong nhà máy? Ngay cả người quét dọn trong xưởng cũng là một phần trong gia phả của tôi. Và xa hơn nữa, cả nhóm công nhân xây đập cho nhà máy thủy điện cung cấp điện cho xưởng cũng góp phần vào sự ra đời của tôi!
Đó là chưa kể những người vận chuyển 60 toa gỗ băng ngang nước Mỹ từ California đến Wilkes-Barre!
Khi vào nhà máy sản xuất viết chì – nơi chứa máy móc trị giá 4 triệu đô la, tích lũy từ mồ hôi công sức của biết bao thế hệ tiết kiệm – mỗi thanh gỗ được xẻ thành 8 rãnh bằng một cỗ máy phức tạp. Một máy khác đặt lõi chì vào rãnh, bôi keo, rồi đặt một thanh gỗ khác lên trên – tạo thành một “khối sandwich lõi chì”. Từ đây, bảy anh em tôi và tôi được tách ra cùng một lúc.
Còn lõi “chì” của tôi – thật ra chẳng có chì – mà là graphite khai thác từ Ceylon. Hãy nghĩ về những người thợ mỏ, những người sản xuất dụng cụ của họ, những người làm bao giấy để đựng graphite, người se sợi làm dây buộc, người bốc vác đưa lên tàu, người đóng tàu, người lái tàu. Ngay cả người canh hải đăng cũng góp phần vào sự ra đời của tôi.
Graphite được trộn với đất sét từ Mississippi, tinh chế bằng ammonium hydroxide, rồi thêm chất làm ướt như sulfonated tallow – mỡ động vật phản ứng với acid sulfuric. Hỗn hợp ấy trải qua nhiều dây chuyền máy móc, nướng ở 1850°F nhiều giờ liền, rồi được phủ hỗn hợp sáp và dầu để tăng độ bền và mượt.
Thân gỗ của tôi được phủ sáu lớp sơn lacquer. Từng nguyên liệu trong đó đều có gốc rễ từ nhiều ngành: dầu thầu dầu, nhựa, hoá chất, kỹ thuật nhiệt, kỹ thuật màu. Nhìn thấy chữ in trên thân viết chì? Đó là lớp phim carbon black và resin ép bằng nhiệt. Ngay cả cục kim loại nhỏ – ferrule – cũng là kết tinh của từ khai thác kẽm, đồng, rồi luyện thành đồng thau. Những vòng đen trên đó là nickel đen – và việc tạo màu ấy cũng là cả một chuỗi kỹ thuật phức tạp.
Cuối cùng là cục gôm tẩy – “vương miện” của tôi – chứa chất factice, làm từ dầu hạt cải phản ứng với chlorine. Bột đá pumice từ Ý, chất tạo màu từ cadmium sulfide, cao su chỉ để tạo độ kết dính. Mỗi thứ một chút, từ khắp nơi trên thế giới.
Vậy mà, không hề có một ai biết hết mọi công đoạn đó. Không một người duy nhất nào trên đời có thể tự mình làm ra tôi từ con số 0. Người thợ mỏ không biết hóa học. Nhà hóa học không biết làm dây thừng. Người quét dọn nhà máy không biết khai thác kẽm. Người chở hàng không biết làm gỗ. Ngay cả ông giám đốc hãng viết chì cũng chẳng biết hết.
Điều đáng kinh ngạc hơn nữa là: tất cả họ không làm việc vì tôi. Có những người chưa bao giờ thấy viết chì, cũng chẳng biết dùng để làm gì. Nhưng mỗi người có động lực riêng: kiếm sống, trao đổi kỹ năng để đổi lấy thứ họ cần. Và nhờ vậy, tôi ra đời.
Không hề có “bộ não trung tâm” chỉ huy tất cả. Không có ông trùm nào điều khiển hàng triệu hành động phức tạp ấy. Đó chính là “Bàn tay vô hình” mà các triết gia kinh tế nói đến – điều bí ẩn mà tôi đã nhắc lúc đầu.
Người ta nói: “Chỉ có Chúa mới tạo ra được cái cây.” Chúng ta đồng ý vì ta biết mình không thể tạo nổi một cái cây – thậm chí còn không tả nổi nó một cách trọn vẹn. Thế mà tôi – một cây viết chì – chính là sự kết hợp của từng “phép màu nhỏ”: graphite, kim loại, gỗ, sáp, cao su… và phép màu lớn nhất: hàng triệu con người, hàng triệu kỹ năng nhỏ, tự nguyện kết nối với nhau mà không ai chỉ huy.
Chính vì vậy, tôi mới nói: “Nếu bạn hiểu được điều kỳ diệu mà tôi tượng trưng, bạn có thể cứu lấy tự do.” Khi con người tin rằng tự do cho phép những kỹ năng ấy tự nhiên kết hợp với nhau để tạo ra của cải và giá trị, họ sẽ có niềm tin vào xã hội tự do. Ngược lại, khi con người tin rằng mọi thứ chỉ có thể vận hành nếu bị điều khiển bởi một quyền lực trung tâm, tự do sẽ chết.
Tôi – cây viết chì – dù đơn giản, xin làm nhân chứng cho sự thật đó. Rằng: hãy để mọi năng lượng sáng tạo được tự do. Hãy để pháp luật chỉ làm nhiệm vụ gỡ bỏ rào cản. Hãy tin vào con người tự do. Phép màu sẽ hiện hữu – giản dị như nắng, như mưa, như hạt giống mọc lên từ mặt đất.